8 Δεκ 2012

Εισαγωγή

[Ξεκινάει από σήμερα μια δημοσίευση σε συνέχειες που θα προσπαθήσει να επεξεργαστεί το ζήτημα της οικονομικής κρίσης. Τα κείμενα που θα παρουσιαστούν δουλεύονται εδώ και αρκετό καιρό, αλλά δεν είναι με κανένα τρόπο σε τελική μορφή. Δημοσιεύονται εδώ με στόχο να ενεργοποιήσουν σχόλια, διαφωνίες και συζητήση.]

 Ο καπιταλισμός είναι ένα ανισόρροπο σύστημα κοινωνικών σχέσεων. Η ανισορροπία αυτή είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό του. Δεν είναι μια τυχαία, απρόσμενη, ανεξήγητη και μεταφυσική συνθήκη. Και αυτό γιατί ο καπιταλισμός είναι δομημένος με τέτοιο τρόπο ώστε η παραγωγή κέρδους και αξίας να είναι ο μοναδικός του στόχος. Προφανώς για να το καταφέρει αυτό και να μπορεί να διαιωνίζει τον εαυτό ως κύκλο αξιοποίησης, έχει ανάγκη τον πόλο της εργασίας, και μάλιστα (σε συνάρτηση με κάθε εποχή και τους αγώνες της) είναι αναγκασμένος σαν κοινωνικό σύστημα να διατηρεί και να αναπαράγει το υποκείμενο εκείνο στο οποίο οφείλεται η παραγωγή αξίας και κέρδους (ενσάρκωση και υλική έκφραση των οποίων είναι το χρήμα). Παρόλα αυτά όμως, ο στόχος δεν αλλάζει. Αλλάζει μονάχα ο τρόπος μέσω του οποίου επιτυγχάνεται αυτός. Η αντίφαση μεταξύ (ανταλλακτικής) αξίας και αξίας χρήσης, το γεγονός δηλαδή πως τίποτα δεν παράγεται επειδή είναι χρήσιμο αλλά απλά και μόνο επειδή μπορεί να επιφέρει κέρδος, είναι η αρχή και το τέλος αυτής της σχέσης. Για αυτό ζούμε σε μια εποχή στην οποία οι άνθρωποι εξαθλιώνονται και χάνουν την δυνατότητα αξιοπρεπούς επιβίωσης, την ίδια στιγμή που η παραγωγική δυναμική παγκοσμίως μπορεί να παράγει υπέρ-πληθώρα εμπορευμάτων.

Όταν οι μπάτσοι της αμερικής κάνουν περιπολίες γύρω από τα κατασχεμένα σπίτια, προστατεύοντας έτσι την αξία αυτών των σπιτιών από τους πρώην ενοίκους και νυν αστέγους, δεν κάνουν άλλη δουλειά από το να σου πετάνε στην μούρη αυτή την απλή αλήθεια. Όταν υπάρχουν πάνω από 100 χιλιάδες άδεια σπίτια στην Αθήνα, την στιγμή που οι άστεγοι έχουν αυξηθεί κατά 25% μόνο τα τελευταία δύο χρόνια, το εμπόρευμα αναγκαστικά χάνει κάτι από τον φετιχιστικό του εαυτό, καθώς και την αύρα διαχρονικότητας του συστήματος που το στηρίζει. Η ουσία ενός εμπορεύματος (είτε μιλάμε για στέγαση, είτε για τροφή, κτλ.) είναι απλά και μόνο η αξία που έχει. Όχι η χρησιμότητα του στην ικανοποίηση ανθρώπινων αναγκών. Και η αστυνομία βρίσκεται εδώ για να προστατεύσει το εμπόρευμα και τις συνθήκες δημιουργίας του. Τελεία. Και όπως αναφέρουν οι φίλοι/φίλες της αταξικής κοινωνίας από την Γερμανία, «μια κοινωνία στην οποία η δύναμη επιβολής του νόμου φροντίζει ώστε η κατοικία να μην εκπληρώνει τον ανθρώπινο σκοπό της είναι προφανώς τρελή [verrückt], και μόλις οι προλεταριοποιημένοι αναγνωρίσουν στην εικόνα αυτού του αστυνομικού την ουσία της κοινωνίας, ίσως η πορεία της ιστορίας να πάρει μια απρόσμενη τροπή.» (Θέσεις για την Κρίση, 2009)

Μια περίοδος οικονομικής (και επακόλουθα κοινωνικής) κρίσης, φέρνει στο προσκήνιο αυτές τις αντιφάσεις σε βαθμό που βγάζουν μάτι. Οι κόντρες των διαφόρων οικονομολόγων υπάρχουν μόνο και μόνο για να δημιουργούν την αίσθηση πως κάποιοι ακόμα ασχολούνται με αυτά τα «περίπλοκα» ζητήματα. Δεν προσφέρουν τίποτα άλλο πέρα από μια δικαιολόγηση, με κάθε πιθανό και ηλίθιο τρόπο, πως ό,τι και αν γίνει, το σύστημα αυτό θα συνεχίσει να υπάρχει, καθώς τίποτα δεν είναι στο χέρι μας. Μέσω μιας ολοένα και πιο υποτιμητικής (για το κοινό τους) θεαματικής διαδικασίας, τσακώνονται οι κάθε λογής ειδικοί: «Φταίει το ανεξέλεγκτο χρηματοπιστωτικό σύστημα», λένε οι μεν. «Χρειαζόμαστε μεγαλύτερο κρατικό έλεγχο της αγοράς». «Φταίει η παρέμβαση του κράτους», απαντάνε οι δε. «Πρέπει να αφεθεί η αγορά να επαναφέρει την ισορροπία από μόνη της.» Διακόσια χρόνια οι ίδιες μαλακίες. Που να αρχίσει να εξηγεί κανείς πως οι δύο (και καλά) όψεις αυτής της διαμάχης αφορούν μια και μοναδική αδιαχώριστη διαδικασία; Τόσο οι σοσιαλδημοκράτες του κεϊνσιανισμού, όσο και φιλελεύθεροι της αγοράς κάνουν τα στραβά μάτια (πως αλλιώς θα δικαιολογούσαν την ύπαρξη τους και την συνέχιση της έμμισθης προπαγάνδας τους;) όταν ξεμυτίζει δειλά-δειλά, κάτω από τόνους ανοησίας, η τρομακτική πραγματικότητα: δεν υπάρχει αγορά χωρίς κρατική παρέμβαση, και δεν υπάρχει κράτος χωρίς αγορά.

Παρόλα αυτά, τόσο στην σημερινή κρίση (όσο και σε όλες τις κρίσεις που έχουν παραχθεί από την αντιφατική εξέλιξη της καπιταλιστικής σχέσης, από το 1825 μέχρι σήμερα), τα ίδια επιχειρήματα αναπαράγονται λες και η ιστορική αντίληψη είναι κακουργηματική πράξη. Γιατί στην ουσία δεν χρειάζεται τίποτα παραπάνω από μια επιφανειακή και επιπόλαιη ματιά στην ιστορία του καπιταλισμού για να φανεί πως οι κρίσεις επανέρχονται διαρκώς και συστηματικά, συμπαρασύροντας μαζί και όλα τα ηλίθια επιχειρήματα.

Όποια μορφή και αν πάρει η κρίση, στο επίκεντρο βρίσκονται πάντα οι ίδιες αντιφάσεις. «Η προέλευση της κρίσης μπορεί κάλλιστα να προερχόταν από την υπερπαραγωγή [σε μια χώρα], αλλά μέσω των μηχανισμών της εμπορικής και χρηματιστικής κερδοσκοπίας μετατοπίστηκε, έτσι ώστε εμφανίστηκε πρωταρχικά υπό την μορφή μιας χρηματιστικής κρίσης [σε κάποια άλλη χώρα].» Μια φράση που γράφτηκε για να περιγράψει, όχι την σημερινή, αλλά την οικονομική κρίση που εμφανίστηκε στην Ευρώπη την δεκαετία του 1840, θα έπρεπε κανονικά να αρκεί για να προκαλέσει τουλάχιστον μια αίσθηση ξεφτίλας στους ιδεολόγους της σημερινής οικονομικής θεωρίας, που αντέδρασαν με έκπληξη όταν ξεκίνησε η κατάρρευση του «οικονομικού θαύματος» της δεκαετίας του 1990. Και όμως, όλες σχεδόν οι επίσημες και μη αντιδράσεις στην σημερινή οικονομική κρίση παγκοσμίως εξακολουθούν να στριφογυρίζουν γύρω από τα ίδια ζητήματα: περισσότερος κρατικός παρεμβατισμός ή απελευθέρωση της αγοράς;

Με αυτόν τον τρόπο, όλες οι πιθανές «λύσεις» για την αντιμετώπιση της κρίσης επικεντρώνονται σε δύο ψευδής πιθανότητες: από την μια ο δρόμος της λιτότητας, οι περικοπές στους μισθούς και τις κρατικές δαπάνες, η απελευθέρωση της αγοράς, οι ιδιωτικοποιήσεις, η απορρύθμιση. Από την άλλη, ο κρατικός παρεμβατισμός, η αύξηση των δαπανών για την δημιουργία θέσεων εργασίας και η ανακούφιση της ανεργίας, οι αυξήσεις των επενδύσεων. Και οι δύο «αντικρουόμενες» θέσεις υπόσχονται τον ίδιο παράδεισο: ανταγωνιστικότητα της οικονομίας, αύξηση της παραγωγικότητας, ανάπτυξη. Με λίγα λόγια, καλύτερη απόδοση του καπιταλισμού.

Το ψευδές δίλημμα των δυο αυτών προσεγγίσεων δεν βρίσκεται μόνο στο απλό γεγονός πως και οι δυο κινούνται στο πλαίσιο μιας βελτίωσης της καπιταλιστικής οικονομίας. Βρίσκεται και στο γεγονός πως η υποτιθέμενη αντίφαση τους είναι ανύπαρκτη.

Αν υπάρχει κάτι καινούριο στην σημερινή κρίση, αυτό εντοπίζεται στο γεγονός πως για πρώτη φορά επιχειρείται ένα συνδυασμός των παραπάνω «λύσεων», ο οποίος θάβεται κάτω από ψευδό-ιδεολογικές διαμάχες. Η οικονομική κρίση στην Αμερική αντιμετωπίστηκε από άμεση κρατική παρέμβαση και από τροφοδότηση κρατικού stimulus στις χρεοκοπημένες επιχειρήσεις και τράπεζες. Η οικονομική κατάρρευση στην Ευρωζώνη εξακολουθεί να αποφεύγεται μέσω της χρηματοδότησης της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Ταυτόχρονα, επιβάλλεται μια λιτότητα η οποία, παρόλο που πλησιάζει η στιγμή που θα διακηρυχθεί η αποτυχία της και θα αποφασιστεί μια νέα προσέγγιση (με έμφαση στην «ανάπτυξη»), θα έχει καταφέρει στο πέρασμα της να δημιουργήσει ανεπανόρθωτες καταστροφές –ή αλλιώς, πιθανές ευκαιρίες για εκ νέου «ανάπτυξη».

Όσο συνεχίζεται η μουρμούρα υπέρ της μιας ή της άλλης επιλογής από τους διαχειριστές αυτού του κόσμου, ξεχνιέται το γεγονός πως καμία από τις δύο αυτές αλληλο-εξαρτημένες πολιτικές δεν προσφέρει στον καπιταλισμό τίποτα άλλο από μια παράταση. Μια παράταση, όχι βέβαια σε σχέση με μια αναπόφευκτη ριζική ανατροπή του υπάρχοντος, αλλά σε σχέση με τα πραγματικά αίτια της κρίσης.

Η παράταση αυτή έχει άμεσες τρομακτικές επιπτώσεις στις ζωές των ανθρώπων που την βιώνουν. Αλλά παρόλο που τα τελευταία 3 χρόνια έχουμε δει μαζικές κινητοποιήσεις ενάντια στα μέτρα λιτότητας που συνοδεύουν την λιτότητα στην Ευρώπη, δεν έχει υπάρξει μέχρι στιγμής κάποια ουσιαστική αντιστροφή. Αντιθέτως, και ειδικά το τελευταίο διάστημα, παρατηρούμε πως οι κινητοποιήσεις αποκτούν χαρακτηριστικά που, δυνητικά τουλάχιστον, αποτρέπουν την κατανόηση της κρίσης και αναζητούν «λύσεις» που έχουν σαν ορίζοντα μια επιστροφή στον εθνικό κορμό και τον συνεπακόλουθο κρατικό προστατευτισμό από την «ανεξέλεγκτη» οικονομία.

Υπάρχει δυνατότητα αντιστροφής αυτής της ζοφερής πραγματικότητας; Προφανώς. Η ιστορία δεν είναι μονοδιάστατη, ούτε προκαθορισμένη. Αλλά, μέχρι να γίνει κατανοητό το επίκεντρο της κρίσης της καπιταλιστικής σχέσης, όλες οι αλλαγές που επιχειρούνται θα παραμένουν επιφανειακές. Οι τρομακτικές αντιφάσεις που έχουν ξεδιπλωθεί λόγω της πρόσφατης οικονομικής κρίσης δεν αφήνουν και πολλά περιθώρια, και όσα στρώματα του παγκόσμιου προλεταριοποιημένου πληθυσμού δεν βρίσκονται ήδη σε οριακά σημεία, βαδίζουν προς τα εκεί με μαθηματική ακρίβεια. 

[Στο επόμενο μέρος: "Μια φορά και έναν καιρό -ή αλλιώς, το υπόβαθρο της σημερινής οικονομικής κρίσης"]

Δεν υπάρχουν σχόλια:

τα αυτοκίνητα, οι βόμβες και ο κινηματογράφος συγκρατούν το όλον